زنان و شش دوره نمایندگى مجلس شوراى اسلامى

‏ ارشدی مریم (قسمت دوم)

وضعیت زنان و مجلس، از آغاز تا دوره چهارم‏

در اولین دوره مجلس شوراى اسلامى که از چهارشنبه هفتم خرداد 1359، آغاز به کار کرد، چهار زن کرسى نمایندگى مردم را به خود اختصاص دادند. در این دوره نسبت زنان به مردان نماینده حدود 5/1% بود و راهیافتگان شامل خانم‏ها مریم زعفرانى بهروز (بهروزى)، گوهرالشریعه دستغیب، عاتقه صدیقى(رجایى) و اعظم علایى‏طالقانى به ترتیب از تحصیلات سطح در دروس حوزوى، کارشناسى ارشد، ششم ابتدایى و کارشناسى برخوردار بودند.
همچنین سوابق شغلى نمایندگان زن این دوره، تدریس در سطح مدارس، دانشسراها و دانشگاهها بوده، خانم مریم بهروزى به عنوان عضو شوراى مرکزى جامعه زینب(س) و خانم اعظم طالقانى به عنوان دبیرکل جامعه زنان فعالیت‏هاى سیاسى نیز داشتند.
در دوره دوم مانند دوره اوّل، چهار زن به مجلس راه یافتند که سه نفر آنان در دوره اوّل نیز نماینده بودند. در دوره دوم خانم اعظم طالقانى از فهرست نمایندگان مجلس خارج و خانم مرضیه حدیدچى معروف به دباغ وارد مجلس شوراى اسلامى شد.
تحصیلات وى نیز دروس حوزوى بود، لیکن سوابق سیاسى و اجرایى قابل توجهى چون چند سال مبارزه سیاسى با رژیم و زندان و زندگى خارج از کشور و فرماندهى سپاه پاسداران همدان را داشت. خانم دباغ همچنین به عنوان قائم مقام جمعیت زنان جمهورى اسلامى فعالیت مى‏کرد.
در دوره سوم مجلس شوراى اسلامى همانند دو دوره پیش، چهار نماینده زن از طرف مردم برگزیده شدند. این نمایندگان همان نمایندگان زن دوره دوم بودند. در این میان خانم مریم بهروزى طى دو دوره موفق به پایان رساندن دوره سطح در دروس حوزوى و دوره متوسطه شده بود.
چنان که از تعداد نمایندگان زن مشخص است در دوره‏هاى دوم و سوم نیز درصد حضور نمایندگان زن نسبت به کل نمایندگان در حد 5/1% باقى ماند.
نکته قابل ذکر اینکه میزان رأى نمایندگان زن طى این سه دوره کاهش یافت، یعنى در حالى که خانم‏ها بهروزى، دستغیب، صدیقى و طالقانى به ترتیب در دوره اوّل 5/75% (میان‏دوره‏اى)، 8/58% (مرحله دوم)، 1/87% (میان‏دوره‏اى) و 9/51% (مرحله اوّل) آرا را کسب کرده بودند، در دوره سوم خانم‏ها بهروزى، دباغ، دستغیب و رجایى به ترتیب صاحب 5/33% (میان‏دوره‏اى اوّل)، 4/47% (مرحله دوم)، 2/42% (مرحله اوّل) و 39% (مرحله اوّل) آرا شدند.
دوره چهارم مجلس پس از پایان جنگ تحمیلى و رحلت حضرت امام خمینى(ره) شروع شد. در این دوره تعداد نمایندگان زن به نه نفر رسید و به 6/3% افزایش یافت. همچنین بر خلاف سه دوره پیش که کاندیداهاى انتخابى و برگزیدگان مجلس فقط از تهران بودند، در این دوره حضور نمایندگان زن از شهرستان‏هاى مشهد، کرمانشاه و تبریز نیز به چشم مى‏خورد و سهم نمایندگان زن شهرستان در دوره چهارم مجلس، 45% نمایندگان زن بود. در واقع پس از گذشت 12 سال از عمر مجلس شوراى اسلامى، زنان شهرهاى مختلف با باور به توانایى‏ها و استعدادهاى بالقوه خود، مشارکت سیاسى‏شان را عینیت بخشیدند. خانم‏ها فخرتاج امیرشقاقى (لیسانس زبان و ادبیات فرانسه) و فاطمه همایون مقدم (لیسانس و خارج فقه) از تبریز به ترتیب با 9/26% و 4/30% کل آراى آن شهر در مرحله دوم، خانم اختر درخشنده (فوق دیپلم) از کرمانشاه با 6/26% کل آرا در مرحله دوم، پروین سلیحى از اصفهان با 6/36% آرا در مرحله دوم و خانم دکتر قدسیه سیدى‏علوى (جراح زنان و زایمان) از مشهد با 1/35% آراى مشهد در مرحله اوّل به مجلس شوراى اسلامى راه یافتند.
در این دوره افزون بر افزایش درصد حضور نمایندگان زن در مجلس، سطح تحصیلات ایشان نیز از مراتب بالاترى برخوردار بود.

وضعیت زنان در دوره پنجم مجلس شوراى اسلامى‏

در جریان انتخابات مجلس پنجم قانونگذارى در سال 75 فعالیت سیاسى زنان براى حضور در مجلس اوج گرفت. تاپیش از آن مشارکت سیاسى توده طى شرکت در تظاهرات و راهپیمایى‏ها معنى‏دار مى‏شد و مشارکت در سطح نخبگان که مستلزم اعلام نامزدى و عضویت در مجلس قانونگذارى و نفوذ در نهادهاى سیاسى در سطوح بالاى تصمیم‏گیرى و پست‏هاى کلیدى است، در مرکز توجه عموم قرار نداشت. تا پیش از انتخابات مجلس پنجم تعداد نامزدهاى زن در انتخابات از مجموع 90 نفر بالاتر نرفت، ولى در دوره پنجم به یکباره 351 نفر زن در سراسر کشور براى حضور در صحنه انتخابات نامزد شدند که این رشد بسیارى را نشان مى‏داد. به نظر بسیارى از صاحب‏نظران، تا پیش از سال 75 حضور زنان در کانون قانونگذارى و سطوح مدیریتى، ناکافى و اندک بود و تجلى مشارکت سیاسى آنان بیشتر در پاى صندوق‏هاى رأى، حضور در تظاهرات و راهپیمایى‏ها و مجالس مذهبى خلاصه مى‏شد. با گذشت این سال‏ها مشارکت سیاسى زنان ایرانى را مى‏شد در دو سطح با تعریف زیر مشاهده کرد:

أ) سطح توده‏

مشارکت توده زنان ایرانى در فعالیت‏هاى سیاسى، اجتماعى، حضور در انتخابات ادوارى براى رأى دادن، شرکت در راهپیمایى‏ها و عضویت در گروهها و انجمن‏ها.

ب) سطح نخبگان‏

مشارکت سیاسى نخبگان در سه زمینه عمده شامل عضویت در مجلس قانونگذارى، شرکت در سطوح بالاى تصمیم‏گیرى در حوزه‏هاى دولتى و بخش خصوصى در فعالیت‏هاى قوه قضائیه.
در تحقیقات موجود میزان علاقه‏مندى و تمایل زنان ایرانى به تعمیق و گسترش مشارکت سیاسى و اجتماعى، درصد قابل توجهى را نشان مى‏دهد. پیش‏فرض‏هاى کلى این پژوهش‏ها آن است که پایگاه اقتصادى و اجتماعى زنان در این دوره ارتقا مى‏یابد و جایگاه سیاسى آنان براى پیوستن به دو عرصه رسمى فعالیت یعنى مجلس شوراى اسلامى و شوراهاى اسلامى کشور تقویت مى‏شود؛ که البته این حضور و مشارکت متأثر از افزایش سواد و تحصیلات زنان است.
بنابراین امکانات ایجاد شده براى ادامه تحصیل در اغلب رشته‏ها، به کارگیرى زنان در پست‏هاى مدیریتى و مشاوره، ایجاد و توسعه سازمان‏هاى غیر دولتى زنان و ... هر چند اندک، موجب حضور قوى‏تر زنان در دوره پنجم شد.
در این دوره 179 زن از سراسر کشور از بین 351 داوطلب، تأیید صلاحیت شده و مانند مردان براى ورود به مجلس، رقابت فشرده‏اى را آغاز کردند. این تعداد 6% از کل نامزدهاى کشور را تشکیل مى‏دادند. تهران با 50 کاندیداى زن و شهرهاى شیراز، اهواز و مشهد بیشترین داوطلبان نمایندگى را دارا بودند. از 196 حوزه انتخابیه، زنان در 84 حوزه قدم به میدان رقابت سیاسى گذاردند. این گروه نه تنها در شهرهاى بزرگ بلکه در شهرهاى کوچک و نقاط دورافتاده نیز به صحنه معادلات سیاسى کشور وارد شدند.
در تهران و شهرستان‏ها شمار کمى مورد حمایت تشکل‏ها و گروههاى سیاسى قرار گرفتند. در تهران روحانیت مبارز، کارگزاران سازندگى و جمعیت دفاع از ارزش‏هاى انقلاب اسلامى، 5/16% (پنج نفر)، ائتلاف گروههاى خط امام 3/8% (دو نفر) و جمعیت زنان 6/26% (هشت زن) را به عنوان کاندیداى خود در این دوره معرفى کردند.
در دوره پنجم مجلس شوراى اسلامى، باور تشکل‏ها براى حضور زنان در مجلس حداقل 3/8% و حداکثر 6/26% و اراده مردم 20% از نمایندگان تهران (شش نفر) و در شهرستان‏ها 3/3% (هشت نفر) و در مجموع 14 نفر از کل نمایندگان بود.
انتخابات این دوره نشان مى‏دهد که رأى مردم به زنان بر مبناى بررسى پیشینه و عملکرد آنان یعنى شایستگى و صلاحیت‏شان، نیز تنوع حضور زنان نماینده بوده و انتخاب، جنسى و فقط به خاطر زن بودن آنها صورت نگرفت. به هر حال در دوره پنجم 14 نماینده زن به مجلس راه یافتند که این رقم بالاترین میزان را در طول ادوار شش‏گانه مجلس به خود اختصاص داده است.
نمایندگان زن در این دوره از لحاظ تخصص، نسبت به دوره‏هاى پیشین، تنوع و برترى بیشترى دارند، به طورى که میانگین تحصیلى آنان در این دوره بیش از لیسانس بود و کیفیت تحصیلى و تخصص زنان در این دوره مهم‏تر از کمیت آنان قابل طرح است. گرچه شمار زنان نماینده این دوره نسبت به دوره‏هاى دیگر نیز مورد توجه قرار مى‏گیرد. ایشان به طور عمده از مدارج عالى تحصیلى برخوردار بوده و حدود 70% آنها در سطح دکترا بودند.
میانگین سنى زنان نماینده در این دوره کاهش نشان مى‏دهد که به نظر برخى کارشناسان، کاهش سن رأى‏دهندگان به 16 سال، موجب جوانگرایى در انتخاب این قشر شده است.

مجلس ششم و وضعیت زنان نماینده‏

انتخابات ششمین دوره مجلس شوراى اسلامى در شرایطى بود که داوطلبان زن نمایندگى مجلس، مشارکت سیاسى خود را با شعارهاى تبلیغاتى جدیدى که نشان از لزوم اصلاح و بازنگرى در همه سطوح قانونگذارى، ترویج فرهنگ شایسته‏سالارى، دانایى‏محورى، تقویت نگرش جنسیتى و ارتقاى رشد شاخص‏هاى توسعه انسانى داشت، مطرح ساختند. در این دوره باور عمومى هم بر محور انسان‏سالارى و انتخاب بر اساس دانایى تأکید مى‏ورزید. به همین دلیل داوطلبان زن نمایندگى مجلس شوراى اسلامى در دوره ششم با 44% افزایش نسبت به دوره پیش به 504 نفر رسید که از این تعداد 11 نفر در مرحله اوّل و 2 نفر در انتخابات مرحله دوم موفق به حضور در حوزه قانونگذارى شدند.
در مجموع 3/7% داوطلبان ششمین دوره انتخابات مجلس را زنان تشکیل دادند که 5/4% از کرسى‏هاى نمایندگى این دوره را به خود اختصاص دادند.
از ویژگى‏هاى بارز این دوره آن است که براى اولین بار نمایندگان زن مجلس، در هیئت رئیسه عضویت مى‏یابند و در فراکسیون‏ها و کلیه کمیسیون‏هاى مجلس نقشى فعال ایفا مى‏کنند، به طورى که مجموعاً در ده کمیسیون امنیت ملى و سیاست خارجى، انرژى، اصل 90، اجتماعى، عمران، برنامه و بودجه، کشاورزى، فرهنگى، آموزش و تحقیقات، بهداشت و درمان عضویت داشتند.